Tahkim, mevzuatın izin verdiği hallerde, bir hak üzerinde uyuşmazlığa düşen tarafların aralarında anlaşarak söz konusu uyuşmazlığın çözümünü mahkemeler yerine hakem adı verilen özel kişilere bırakmaları ve uyuşmazlığın hakemler tarafından kesin ve bağlayıcı şekilde çözülmesidir. Bir uyuşmazlığın tahkim yoluyla çözümlenebilmesi için iki şartın aynı anda gerçekleşmiş olması gerekmektedir.
Uyuşmazlığın tahkime elverişli olması
Tarafların aralarındaki uyuşmazlığın tahkim yoluyla çözümlenmesi konusunda anlaşmalarıdır.
HANGİ KONULARDA TAHKİME GİDİLEBİLİR?
Taşınmaz mallar üzerindeki ayni haklardan veya iki tarafın iradelerine tabi olmayan işlerden kaynaklanan uyuşmazlıklar tahkime elverişli değildir. Bunun dışındaki uyuşmazlıklarda tahkime gidilebilir.
TAHKİM SÖZLEŞMESİ NEDİR?
Tahkim sözleşmesi, tarafların, sözleşme veya sözleşme dışı bir hukuki ilişkiden doğmuş veya doğabilecek uyuşmazlıkların tamamı veya bir kısmının çözümünün hakem veya hakem kuruluna bırakılması hususunda yaptıkları yazılı anlaşmadır.
TAHKİM TÜRLERİ
Zorunlu Tahkim –İhtiyari Tahkim
Tahkim esas itibariyle uyuşmazlık taraflarının karşılıklı rızasına bağlı olarak işleyen ihtiyari bir süreçtir. Bununla birlikte, istisnai olarak bazı kanunlarda tarafların aralarındaki uyuşmazlığı zorunlu olarak tahkime götürmeleri gerektiği öngörülmektedir. Zorunlu tahkim, istisnai nitelikte olup hangi durumlarda zorunlu tahkim yoluna başvurulacağı özel kanun hükümleri ile belirlenmiştir.
Zorunlu Tahkim
Alternatif bir uyuşmazlık çözüm yolu olan tahkim esas olarak ihtiyari nitelikte olmakla birlikte, kanun koyucu bazı uyuşmazlıklar bakımından tahkim yoluna başvurulmasını bir zorunluluk olarak öngörmüştür. Bu zorunluluk kanundan kaynaklı olduğu için tarafların iradelerinin tahkime başvurma yönünde birleşmesine gerek yoktur. Bu şekilde kanundan doğan tahkime, zorunlu tahkim adı verilmektedir. Zorunlu tahkim istisnai bir yol olup hangi hallerde başvurulacağı özel kanun hükümleriyle düzenleme altına alınmıştır.
İhtiyari Tahkim
Tarafların karşılıklı anlaşma yoluyla, aralarındaki uyuşmazlığın çözümünü hakem adı verilen özel kişilere bırakmalarına ve uyuşmazlığın hakemler tarafından incelenip karara bağlanmasına ihtiyari tahkim adı verilmektedir. Bu hallerde taraflar, aralarındaki uyuşmazlığın çözümü için tahkim yoluna başvurmak zorunda değildirler. Zorunlu tahkimin aksine bu tahkim türünde tahkim yoluna başvurma hususu tarafların iradelerine bağlıdır. İhtiyari tahkimde taraflar, tahkim yeri, tahkim dili, uygulanacak hukuku, hakem veya hakemlerin atanması, hakemlerin çözeceği uyuşmazlıkların kapsamı gibi hususlarda serbestçe hareket edebilmektedirler. İhtiyari tahkim süreci sonunda verilecek hakem kararı taraflar bakımından bağlayıcıdır.
Ulusal Tahkim – Uluslararası Tahkim
Uyuşmazlığın yabancı unsur içerip içermemesine göre tahkim, ulusal tahkim ve uluslararası tahkim olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır
Ulusal Tahkim
6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK)’nun 407. maddesi ulusal tahkimin uygulama alanını belirlemiştir. Hükme göre HMK’da yer alan ulusal tahkime dair hükümler, yabancılık unsuru içermeyen ve tahkim yerinin Türkiye olarak belirlendiği uyuşmazlıklar hakkında uygulanmaktadır.
Uluslararası Tahkim
Uluslararası tahkim, yabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıkların hakem veya hakem heyeti tarafından çözümlendiği alternatif bir çözüm yöntemidir. Uluslararası tahkim, rızaya dayalı ve bağlayıcı bir uyuşmazlık çözüm yoludur.
Ad Hoc Tahkim – Kurumsal Tahkim
Uluslararası tahkim süreçleri, örgütlenme şekli bakımından ad hoc tahkim ve kurumsal tahkim olmak üzere iki grupta incelenmektedir.
Ad Hoc Tahkim
Tarafların herhangi bir tahkim kurumuna tabi olmaksızın hakem veya hakem heyetini oluşturdukları ve tahkim usulünü belirledikleri tahkim türü olan ad hoc tahkimde, hakem veya hakem heyeti, tarafların anlaşmasıyla ve sadece o taraflar arasındaki somut uyuşmazlığı çözmek için geçici olarak belirlenir. Uygulamada ad hoc tahkimde tarafların yaygın şekilde tahkime uygulanacak kurallar olarak Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu (UNCITRAL) tahkim kurallarını seçtikleri görülmektedir.
Kurumsal Tahkim
Kurumsal tahkimde tahkim yargılamasının gerçekleşeceği kurumun önceden hazırlanmış yargılama kuralları bulunmaktadır. Tahkim yargılaması bakımından, aksi taraf iradeleriyle belirlenmediği müddetçe, söz konusu tahkim kurumu kuralları uygulama alanı bulacaktır. Taraflarca kurumsal tahkim merkezlerinin tercih edilme sebebi, bu merkezlerin tahkim yargılamasını detaylı olarak düzenlemesi ve süreci yürütecek teknik ve idari teşkilatlanmaya sahip olmalarıdır.
Ticari Tahkim-Yatırım Tahkimi
Ticari Tahkim
Mal veya hizmet ticaretiyle uğraşan tacirler (veya tacir gibi hareket eden devlet/devlet kuruluşları) arasındaki uyuşmazlıkların çözümüne yönelik tahkim yargılamasına “ticari tahkim” adı verilmektedir. Ticari tahkim davalarında dava taraflarından birisinin devlet olması mümkündür. Ticari tahkim davalarına taraf olan devletler, uyuşmazlık konusu olayda prensip olarak üstün emretme gücüne sahip egemen devlet sıfatıyla değil, bir özel hukuk kişisi gibi hareket etmektedir.
Yatırım Tahkimi
Yatırım tahkiminde, uyuşmazlığın taraflarından birisi yabancı yatırımcı iken, diğeri ev sahibi devlettir. Yatırım tahkimine konu uyuşmazlıklarda devlet, üstün kamu gücüne sahip, egemen bir devlet sıfatıyla hareket etmektedir.
UYGULAMADA KARŞIMIZA EN SIK ÇIKAN TAHKİM OLAN SİGORTA TAHKİM
Sigorta hukukunda tahkim yoluyla “sigorta sözleşmesinden veya hesaptan faydalanacak kişiler ile hesap arasında doğan uyuşmazlıkların çözümü” amaçlanmaktadır. Dolayısıyla uyuşmazlığın ya sigorta sözleşmesinden ya da hesaptan kaynaklanması gerekmektedir. (“Hesap”, örneğin rizikonun meydana geldiği tarihte geçerli bir sigorta bulunmaması durumunda, zarar görenin uğrayacağı zararları karşılamak için Birlik bünyesinde kurulmuş olan bir kurumdur.)
Sigorta tahkim sistemine başvurulabilmesi için öncelikle sigorta tahkim sistemine üye olunması gerekmektedir. Sigortacılık yapan kuruluşun sisteme üye olmaması durumunda sigortacılık tahkim sistemine üye olmayan sigortacılık yapan kuruluş ile sigorta ettiren veya sigorta sözleşmesinden menfaat sağlayan kişi, uyuşmazlığın tahkim yoluyla çözümleneceğine ilişkin yazılı bir anlaşma yapabilir. Bu durumda taraflar HMK gereğince ad hoc tahkim yoluna başvurabilecektir